اخیرا وزیر کشور گفته است که واژه «فود» در نام برند اسنپ‌فود باید تغییر کند، چون به زبان انگلیسی است. هر چند استاندارد و قانون مشخصی در این مورد وجود ندارد، اما قاعده کلی آن است که نام یک برند بر اساس بازار هدف آن انتخاب شود. بنابراین وقتی محدوده فعالیت یک برند در ایران است، بهترین حالت آن است که برای نام خود از زبان رسمی کشور، یعنی فارسی، استفاده کند؛ مگر اینکه حوزه فعالیت آن در کشورهای دیگر و بازارهای جهانی هم باشد.

با این همه در کشور ما نام برندهای بسیاری به زبان انگلیسی انتخاب می‌شوند. دلیل آن از یک طرف خوش‌آوا و ساده بودن این زبان است و از طرف دیگر تنوع زیاد فونت‌های انگلیسی. در اغلب موارد برای انتخاب معادل یک کلمه انگلیسی ناچار می‌شویم به جای یک کلمه، یک عبارت را جایگزین کنیم که با اصل کوتاه بودن نام برند در تضاد است.

درست به همین خاطر هم هست که برای نام یک برند اصلا نباید به سراغ ترجمه برویم. نام فارسی و انگلیسی یک برند باید یکی باشند. به طور کلی برندهایی که برنامه فعالیت در بازارهای خارجی را هم دارند، در صورت داشتن کارت بازرگانی، امکان ثبت لوگو یا نشان نوشتاری خود به زبان انگلیسی را هم خواهند داشت.

هر چند نمی‌دانیم اسنپ‌فود چه تصمیمی خواهد گرفت، اما فکر می‌کنم اگر در نهایت قرار بر تغییری هم باشد، برای این شرکت ریسک بزرگی نخواهد بود. اگرچه این برند سال‌هاست با این نام فعالیت کرده و شناخته شده است، اما از آنجایی که بزرگ‌ترین بازیگر بازار عرضه آنلاین غذاست و بیشترین سهم این بازار را در اختیار دارد، می‌تواند با ضرر کمتری این تغییر را انجام بدهد.

در واقع اگر اسنپ‌فود ناچار به تغییری شود، ممکن است در بحث اینترنال برندینگ و هویت اجتماعی برند خود در میان مردم کمی دچار مشکل شود، اما به خاطر مزیتِ داشتن سوپر اپلیکیشن شناخته‌شده و محبوب اسنپ در پشت خود می‌تواند از این گذر تغییر به سلامت عبور کند. این مزیت حتی در صورتی که تمام زیرمجموعه‌های اسنپ هم ناچار به تغییر نام خود شوند، همچنان موثر و مفید خواهد بود.

به نظر من اسنپ‌فود با بهره‌گیری از کمپین‌های قدرتمند و موثر روابط عمومی و استراتژی‌های بازاریابی برنامه‌ریزی شده و دقیق می‌تواند تغییر بکند. این کار می‌تواند فرصت خوبی برای ایجاد تغییرات گسترده‌تر در این شرکت هم باشد.

«برای شرکت‌ها تنها یک مسئولیت اجتماعی وجود دارد و آن حداکثرسازی سود برای سهامداران است. دخالت شرکت‌ها در امور اجتماعی می‌تواند به کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌ها منجر شود». این بخشی از دیدگاه میلتون فریدمن اقتصاددان مشهور آمریکایی درباره مسئولیت اجتماعی شرکت‌هاست که آن را در سال ۱۹۷۰ مطرح کرد و تا به امروز بحث درباره آن همچنان ادامه دارد. این نظریه از  سوی بسیاری از کارآفرینان و مدیران شرکت‌ها پذیرفته شده است و در مقابل منتقدان بسیاری هم دارد. در واقع فریدمن معتقد است که سود مطلوب کسب وکارها به طور خودکار تاثیرات اجتماعی مثبت را هم به دنبال خواهد داشت. بنابراین استدلال، شرکتی که زندگی مشتریان را با محصولات خوب به طور مثبتی تغییر می‌دهد و برای کارمندانش محیط کاری سالم فراهم کند عملا یک نهاد اجتماعی موثر هم هست.

این دیدگاه از یک زاویه دیگر هم می‌تواند مورد بحث قرار بگیرد و آن این است که حضور شرکت‌ها در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی یعنی ورود به حوزه غیرتخصصی آنها. یک شرکت صنعتی یا تکنولوژی که با هدف مسئولیت اجتماعی رو به درخت‌کاری می‌آورد، عملا در زمینه‌ای ورود پیدا کرده است که در آن تخصصی ندارد و از این رو می‌تواند نتایج مضری بر همان بخش اجتماعی – در اینجا محیط زیست – هم بگذارد. در واقع شرکت‌ها با بهانه مسئولیت اجتماعی به حوزه‌ای ورود پیدا می‌کنند که نهادهای اجتماعی وغیرانتفاعی به مراتب آن‌ را بهتر انجام می‌دهند. از این رو فریدمن با کمک شرکت‌ها به نهادهای خیریه موافق بود.

از طرف دیگر دیدگاه فریدمنی‌ها این است که رسیدن به سودآوری باعث رشد ثروت صاحبان شرکت می‌شود و آنها به طور شخصی هم این اختیار را دارند آن را برای فعالیت‌های عام‌المنفعه هزینه کنند. اما منتقدان فریدمن معتقدند که استدلال توجه به سودآوری از نظر اخلاقی و اقتصادی اشتباه است و اصرار آن‌ها این است که شرکت‌ها وظایفی فراتر از سودآوری دارند. آنها مثلا معتقدند مثال‌هایی هست که می‌تواند سودآوری را فرآیندی در تناقض با منفعت جامعه تعریف کند. مثلا فروش بیشتر سیگار به سودآوری بیشتر منجر می‌شود اما برای جامعه مضر است؛ یا مثلا جمع‌آوری پسماندها از رودخانه روشی مسئولانه‌تر ولی پرهزینه‌تر است. بعضی از منتقدان فریدمن معتقدند که شرکت‌ها در برابر تمام ذینفعان – کارکنان، مشتریان، تامین‌کنندگان و سهامداران – مسئولند. چنین دیدگاه‌هایی این موضوع را نادیده می‌گیرند که مسئولیت در برابر تمام ذینفعان با این تناقض روبه روست که آنها گاه منافعی بر ضد یکدیگر دارند.

چندی پیش یکی دیگر از رونمایی های سالانه اپل از گوشی‌های آیفون به همراه آخرین ساعت هوشمندش برگزار شد و این بار آیفون 15 و اپل‌واچ سری 9 معرفی شدند. به همین راحتی یکی دیگر از رونمایی های سالانه این برند آمد و رفت و به ظاهر آب از آب تکان نخورد. همان‌طور که انتظار می‌رفت از دو محصول جدید با کمترین تغییرات جدیدی رونمایی شد و حتی همین تغییرات اندک هم از قبل توسط رسانه های فناوری پیش‌بینی شده بودند. این که چندین سال است دیگر رویدادهای سالانه اپل بدون آن هیجان مرموز برگزار می‌شود، تبدیل به امری عادی شده و دیگر کسی از مدتی قبل در مورد انتظارات و عجایب این رونمایی گمانه‌زنی‌‌ نمی‌کند. اپل که زمانی به مهارت شعبده سازی (و نه شعبده‌بازی) برای رویدادهایش شهرت داشت و از کلکسیونی از تکنیک‌ های روابط عمومی و ارتباط رسانه‌ای برای زمینه‌سازی و تعلیق افکار عمومی مخاطبان بهره می‌برد تا رویدادهایش را هر چه بیشتر هیجان‌انگیز کند، امروز دیگر برگزار کننده مراسمی کاملا قابل انتظار است.

دیگر قبل از رویدادها نه مهندسی در بار یا کافه گوشی پروتوتایپ (نمونه) را مثلا از روی فراموشی جا می گذارد و نه اسکچ‌های گوشی طراحی شده در اینترنت مثلا نشت می کند. تازه به لطف پاندمی کووید دو سه سالی‌ است که حتی روزنامه‌نگاران محدود و انتخاب‌شده حاضر در مکان رونمایی هم مانند بقیه مخاطبان در سراسر جهان شاهد تیم کوک و بقیه ارائه‌دهندگان هستند که به‌جای حضور زنده روی سن اودیتوریم اپل از طریق ویدئو‌های از پیش ضبط شده با آن‌ها سخن می‌گویند. همه این‌ها یعنی گویا دوره غافلگیری گذشته و روی بخشی از منحنی نوآوری فناورانه قرار گرفته‌ایم که فعلا نمی‌توان انتظار تولیدات انقلابی در زمینه گوشی‌های هوشمند داشت. حتی عده‌ای رونمایی چندی پیش اپل از هدست واقعیت ترکیبی خود یعنی اپل ویژن پرو را تلاشی برای باقی ماندن در جرگه نوآوران فناوری و یا قدرت‌نمایی دوباره در آن حوزه تعبیر کرده‌اند، آن هم محصولی که با آن اندازه و هیبت و به‌ویژه قیمتش بعید به نظر می‌رسد دست‌کم در نسخه فعلی از نظر کاربردی خیلی موفق باشد.

اما مگر رقیب اصلی اپل در این سال‌ها چه گل متفاوتی به سر نوآوری شگفت‌آور زده؟ سامسونگ به ترتیب با تغییر ابعاد، افزایش سرعت پردازنده،ماندگاری باتری و افزایش تعداد لنزهای دوربینش سعی کرده است تا کاربران اندرویدی خود را خوشحال نگاه دارد. پس از آن هم در رویکردی پست‌مدرن دوباره پرونده گوشی‌های تاشو و فلیپ را روی میز گذاشت وطراحی‌های یک دهه قبل را روی پرچمداران جدیدش سوار کرد تا بلکه تفاوتی ایجاد کند که البته همین هم جای شکرش باقی است؛ چرا که اوج تغییرات طراحی همین آیفون 15 به برداشتن آن دکمه سایلنت ماقبل تاریخ و انحنا دادن لبه‌های گوشی و البته استفاده از بدنه تیتانیوم منحصر شد. تبدیل پورت لایتینگ به تایپ سی را هم که اعتبارش بماند برای مقررات اتحادیه اروپا که اگر جز آن بود، اپل زیر بار نمی‌رفت. جالب آن‌که در همین روزهایی که از رونمایی محصولات اپل گذشته است، ویدئوی تست سقوط (دراپ تست) آیفون 15 در فضای مجازی متتشر شده که نشان می‌دهد هر چند بدنه تیتانیوم کمک به‌سزایی به سبک شدن گوشی کرده است اما آسیب‌پذیری آن را در مقایسه یا آیفون 14 با چالش جدی مواجه می‌کند. خبرهایی هم از حرارت بسیار گوشی (اوورهیتینگ) ناشی از عملکرد پردازنده جدید به گوش می‌رسد.

اما همه این‌ها را که کنار ویدئوهایی از صف مردم برای خرید در کشورهایی که این گوشی به بازارشان رسیده می‌گذاریم، شاید به این سوال فکر می‌کنیم که اصولا چقدر طرفداران آیفون و یا اصلا اپل مثل ما فکر می‌کنند. لابد آن‌ها هم سال‌هاست که انتظار تغییرات شگرفی در گوشی هر سال نسبت به سال گذشته ندارند، اما آیا این ذره‌ای از هیجان خرید مدل جدید آیفون برایشان کم کرده است؟ برای پاسخ به این سوال کافی است به آمار و ارقام نگاهی بیندازیم و ببینیم که کل درآمد اپل در سال 2022 بالغ بر 400 میلیارد دلار بوده که آیفون به تنهایی نیمی از آن را محقق کرده است. پس هنوز آیفون می‌فروشد و خوب هم می‌فروشد. چرا که هوادارن سینه‌چاک این گوشی بیش از قابلیت‌های فنی آن مشتاق باقی ماندن دراین تیم عظیم هواداری‌اند. گویا آن‌ها با داشتن آخرین مدل این گوشی به خود و سایرین نشان می‌دهند که وفاداری‌شان به مفهوم جهان ذهنی که برند اپل ساخته همچمنان پابرجاست. انگار آن ها یک ابزار هوشمند الکترونیکی نمی‌خرند بلکه حق اشتراک هواداری خود را پرداخت می‌کنند. چیزی شبیه به باشگاه‌های بزرگ فوتبال جهان و آیفون‌داران اصرار دارند که در جمع طرفداری باشگاه اپل باقی بمانند. آن ها سال‌هاست که به اپلی بودن خو گرفته‌اند و بسیاری از آن ها از گوشی گرفته تا ساعت هوشمند و لپ‌تاپ خود را هم از همین باشگاه تهیه می‌کنند. باشگاه اپل در این سال‌ها توانسته در کنار ابزار‌های وسوسه‌انگیز خود به آن‌ها حس تعلق بفروشد. چیزی که هدفش بوده و به‌خوبی هم به آن رسیده. اگر به هویت برند اپل نگاهی بیندازیم کیفیت عالی، توجه به جزئیات و به ویژه منحصر بودن را می بینیم که اگرچه در سطور بالا گفتیم که دو مورد اول دیگر عادی شده و حرف خیلی جدیدی در آن ندارد اما حس منحصر بودن همان برگ برنده‌ای است که همچنان کاربران را آلوده خود نگاه داشته است؛ مانند کسی که سال‌هاست هوادار باشگاهی بزرگ است که هر چند صدها میلیون طرفدار دارد، اما همه آنها با هم حس منحصری از تعلق را تجربه می‌کنند، گیرم این عدد این جا به حدود یک میلیارد و پانصد میلیون کاربر فعال برسد. برند اپل موفق شده است در این گروه بزرگ از مشتاقانش همه آن چیزهای را که می‌خواسته مانند حس خاص بودن و جوانی در کنار هواداری از یک برند آمریکایی را ایجاد کرده و مهمتر از آن تازه نگاه دارد.

نگارنده به عنوان کاربری که به دلیل مشکلات ناشی از تحریم در استفاده از این برند (و البته قیمت ریالی غیر منطقی‌اش) جایی آن را توهین‌آمیز تلقی کرده و به اندروید کوچ کرد، متاسفانه نه در زمان آیفون داشتن حس آیفونی بودن داشت و نه اکنون حس سامسونگی بودن. اما مگر اصولا حس تعلق به باشگاه سامسونگ هم داریم؟ و اگر وجود دارد در چه مقایسه‌ای با تعلق به آیفون قرار می‌گیرد؟ حتی خود سامسونگ هم در هویت برندش به دنبال این نبوده است. این برند بیشتر به دنبال تولید محصولات بسیار فناورانه بوده و سهم بازار رو به رشدش همواره نشان داده که در آن موفق بوده است، اما حس منحصر بودن خیر. اصولا بودن روی یک پلتفرم متن‌باز با داعیه خاص بودن، چندان سازگار نیست.

اما در نقطه مقابل آیفون با قفس طلایی آی‌او‌اس خود، کاربرانش را در حصری خودساخته و لذت‌بخش گرفتار کرده است و به احتمال زیاد سال آینده هم آیفون 16 را با قدری تغییرات فرمی و کیفی در اختیارشان قرار می‌دهد تا خوشحال باشند که هنوز هوادار باشگاه محبوبشان یعنی برند اپل هستند. خوشی و سرمستی که فقط از جادوی برند برمی‌آید.

در خبرها آمده است که قیمت ریالی آیفون 15 در بازار غیر رسمی مشخص شد. این هم از آن طنزهای پوچ و تلخی است که شاید فقط در سرزمین عزیزمان تجربه شود. ورود یک گوشی به هر دلیلی (به ظاهر ارزبری بالا) به کشور ممنوع شده است و رجیستر نخواهد شد، اما هنوز عده‌ای به دنبال آنند که حدود یک صد میلیون ناقابل (بسیار بالاتر از قیمت دلاری) را به پای برندی بریزند که این بار نه تنها همه مشکلات قبلی ناشی از تحریم در استفاده از گوشی آن پابرجاست بلکه حتی با روش‌های معمولی اصولا قابل استفاده نیست. البته ما دیگر مدت‌هاست که از چیزی آن‌چنان تعجب نمی‌کنیم. شاید فقط سعی کنیم خود در دنیایی موازی تصور کنیم، دنیایی که در آن این مطلب از این پاراگراف آخر بی‌نیاز باشد!

زمانی نوار کاست موسیقی لس‌آنجلسی در خودرو جرم بود، داشتن ویدیو جرم بود، قدم زدن دختر و پسر با هم جرم بود، اکران فیلم مارمولک و آدم برفی جرم بود. چه گریبان‌ها که دریده نمی‌شد و چه فریادها که بر آسمان نمی‌رفت برای هر کدام از این جرم‌های خودساخته‌ای که نمادهای جسورانه‌ای از «غرب» بودند در دوران «جنگ سرد» و مصادیقی بودند از تهاجم فرهنگی برای نابودی دین و ایمان مردم. فریادهایی از جنس همین فریادهایی که امروز از سوپرانقلابی‌هایی می‌شنویم که با چند توئیت و جریان‌سازی زمینه پلمب استارتاپ‌ها را فراهم می‌آورند، یا ایده‌هایی به سبک طرح صیانت را اجرا می‌کنند، بدون آنکه ذره‌ای به تبعات چنین اقداماتی اهمیت دهند. در این یادداشت تلاش می‌کنیم بفهمیم چطور ممکن است واقعا چنین اتفاقات عجیبی بیافتد. اتفاقاتی که گویا هیچ‌کس هم گردن نمی‌گیرد و حتی تکذیب قوه قضائیه و محکوم کردن وزیر ارتباطات را هم در پی خود دارد!

اگر محتواهایی را که در راستای جریان‌سازی این موضوعات منتشر می‌شود دنبال کنیم، متوجه می‌شویم نگاه آنها به استارتاپ‌ها و اصطلاحا اکوسیستم استارتاپی به صورت مبنایی منفی است. چنین نگاهی از همان اوایل شکل‌گیری استارتاپ‌ها در ایران وجود داشت و شاید یکی از نقاط اوج آن را بتوان پروژه «شب‌نامه» دانست که اواسط دهه ۹۰ اکوسیستم نوپای استارتاپی را یکسر پروژه ترکیبی نفوذ غرب در حوزه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی می‌دانست و هدف اصلی آن را صدور بیگ‌دیتای ایرانیان از طریق سرمایه‌گذاران خارجی و شناسایی و دزدیدن نخبگان ایرانی معرفی می‌کرد.

در پارادایم «جنگ سردی» آنها طبیعی است که استارتاپ‌ها به عنوان نسل جدیدی از شرکت‌های مبتنی بر فناوری و نوآوری با آن فرهنگ سازمانی متفاوت و رشدهای سریع و سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر مشکوک به نظر برسند و خود از مصادیق مجرمانه وارداتی از غرب شناخته شود! به خصوص که این بازیگران نوپا به خاطر ذات نوآورانه خود بازی‌های سنتی را در حوزه‌های مختلف بر هم می‌زنند و «تخریب خلاق» آنها منجر به نابودی بازیگران سنتی اقتصاد می‌شود: یکی بساط تاکسی‌های تلفنی را جمع می‌کند و دیگری مافیابازار خرده‌فروشی موبایل را آزار می‌دهد. یکی مناسبات جدیدی در بازار املاک و خودرو ایجاد می‌کند و دیگری انحصار صدا و سیما را در تولید فیلم و سریال تهدید می‌کند. این بر هم زدن بخش‌های سنتی اقتصاد و فرهنگ ماهیتا دشمن‌ساز است و رشد سریع و جذب سرمایه‌های خطرپذیر نیز شاخک‌های حسودان بسیاری را تکان می‌دهد. ترکیب همه این‌ها به حمایت پیاده‌نظام‌های ایدئولوژیک می‌آید تا شاید بتواند سهمی از این کیک جدید عاید خود کند، یا لااقل عاید خودی کند! در چنین زمینه‌ای از جنگ نوها با کهنه‌هاست که می‌توان عمق نگاه تنفرآمیزی را درک کرد که زمینه‌های پلمب شدن یا مسدوسازی اپلیکیشن استارتاپ‌ها را به بهانه حجاب کارکنان آنها فراهم می‌کند. در چنین فضایی است که دچار خطای ادراکی می‌شوند و انتشار چند تصویر پراکنده و بی‌ربط به هم را که از اکانت‌های خصوصی چند کاربر سر در آورده، بخشی از پروژه نفوذ «غرب» تفسیر می‌کنند! اینگونه است که آنها اقداماتی مثل پلمب و مسدودسازی و لغو مجوز را «شکست گردن گردن‌کشان» می‌نامند و برای آن پایکوبی می‌کنند.

نکته جالب آنجاست که حتی در مواردی که مشخص می‌شود سرمایه‌گذار فلان استارتاپ «خودی» بوده است، اوضاع بدتر می‌شود! در این شرایط آنها احساس می‌کنند خیانت بزرگی در کار بوده و تصور می‌کنند این استارتاپ‌ها پول خودی‌ها را به جیب زده‌اند، حمایت دولت خودی را هم داشته‌اند و حالا در مقابل سیاستهای فرهنگی حاکمیت ایستاده‌اند. همانطور که می‌بینید در پازل فکری آنها همه چیز خیلی خوب کنار هم چیده می‌شود تا توهم توطئه پررنگ‌تر و جدی‌تر شود. با نمایان شدن این پازل عجیب و غریب، ضرورت «خودی‌سازی» اکوسیستم استارتاپی از همیشه بیشتر احساس می‌شود و اینگونه است که صحبت‌های دلسوزان مبنی بر مهاجرت نیروهای متخصص به خاطر این اقدامات کمترین اهمیتی پیدا نمی‌کند. از نظر آنها چه بهتر که این اکوسیستم غربی با کارکنان غرب‌زده‌اش زودتر بارشان را ببندند و بروند در همان آمریکای روی به انحطاط و در حال سقوط زندگی کنند.

اما در جهانی که اقتصاد و فناوری در آن چنان در هم تنیده که بزرگترین خطوط تولید آیفون آمریکایی در چین است و روسیه بزرگترین تأمین‌کننده انرژی اروپاست و از هند و برزیل تا همین کشورهای حاشیه خلیج فارس دیگر چندان قابل تقسیم‌بندی در یکی از بلوک‌های شرق و غرب جنگ سردی نیستند، چطور ممکن است چنین تفکری هنوز در کشور ما زنده مانده باشد؟

چطور ممکن است مسئولان یک کشور اینچنین کمر به نابودی اقتصاد و فرهنگ و امنیت خود ببندند و در حالی که همسایگان اینچنین شتابان گوی سبقت را در توسعه فرهنگی و اقتصادی از هم می‌ربایند، عملا در تمام زمینه‌ها در جا بزند؟ چطور ممکن است در روزهایی که مردم تورم بی‌سابقه ۶۰ درصدی را تجربه می‌کنند و بیش از یک دهه رشد اقتصادی صفر درصد را تجربه کرده‌اند، نه خبر خودکشی کارگران و نه آمارهای تکان‌دهنده مهاجرت نیروی انسانی متخصص، که خبر انتشار چند عکس از چند جوان باعث می‌شود گریبان‌ها دریده شود و فریادها بر آسمان رود و آرزوی شکستن گردن گردنکشان تبدیل به مسأله روز آقایان مسدودگر و محدودساز و پلمب‌باز شود؟

بگذارید با یک سوال کمک کنیم به درک بهتری از مسأله برسیم: پلمب و لغو مجوز و مسدوسازی استارتاپ‌ها و پلتفرم‌های داخلی، در کنار فیلترینگ گسترده پلتفرم‌های خارجی، علاوه بر تحریم مردم ایران توسط پلتفرم‌های بین‌المللی به نفع چه کشورها و به ضرر چه کشوری است؟! آیا جز این است که مجموع این رویکردهای سلبی و دمیدن بر آتش تنفر سوپرانقلابی‌ها از بخشی از مردم و سایر بلاهایی که بر سر اقتصاد کشور آمده در مجموع یک «ایران ضعیف» را می‌سازد؟ ایرانی ضعیف که گویا تمام قدرت‌های بزرگ جهان و کشورهای همسایه ذینفع «ضعیف بودن» آن هستند، نه نابودی یا اقتدار آن. من به عنوان یک دولت اگر دشمن یا رقیب منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران بودم، چه می‌کردم جز همین کارهایی که این‌ها می‌کنند؟! من نوعی اگر قرار باشد خط نفوذ اقتصادی و فرهنگی را دنبال کنم، کجا به دنبالش می‌گشتم؟! به نظر می‌رسد بازی هوشمندانه‌ای در کار باشد که خیلی‌ها را بازی داده است. یک بازی بزرگ و پیچیده که ترکیبی موفق و هم‌تراز است از تحریم‌های ناشی غرب‌ستیزی، محدودسازی‌ها و مسدودسازی‌های ناشی از کوته‌بینی، نابودی فرهنگ ناشی از فرهنگ دستوری، و اقتصاد رانتی خودی‌ها ناشی از انحصار دولتی‌ها و خصولتی‌ها.